Jan Niecisław Baudouin de Courtenay

---

Życiorys

Rodzina Baudouinów de Courtenay pochodzi z arystokratycznych kręgów Francji. Protoplastą tego rodu był Piotr, najmłodszy syn króla Ludwika VI Grubego. W XX wieku jeden z przodków Jana przybył do Polski, stając się pułkownikiem gwardii cudzoziemskiej na dworze Augusta II Mocnego.

Jan był najstarszym dzieckiem radzymińskiego geometra, Aleksandra Baudouina de Courtenay (ur. 1815), oraz Jadwigi z Dobrzyńskich (ur. 1815). Jego brat, Aleksander junior (1860–1926), był astronomem oraz urzędnikiem w Petersburgu.

Po ukończeniu gimnazjum realnego w Warszawie, Jan Baudouin de Courtenay studiował w warszawskiej Szkole Głównej w latach 1862–1866, gdzie uzyskał tytuł magistra nauk historyczno-filologicznych. Następnie, w latach 1866–1868, jako stypendysta rosyjskiego ministerstwa oświaty, kontynuował naukę w takich miastach jak Praga, Jena i Berlin. W 1870 roku w Lipsku obronił pracę zatytułowaną O języku staropolskim sprzed wieku XIV, uzyskując doktorat z filologii.

Jan był również aktywnym współpracownikiem „Notatek filologicznych”, które wydawane były w Woroneżu pod redakcją Aleksieja Chowanskiego. W latach 1866–1885 napisał około dwudziestu artykułów opublikowanych w tym czasopiśmie. W rosyjskim Archiwum Państwowym literatury i sztuki zachowały się ich korespondencje, które ukazują głębokie kontakty intelektualne pomiędzy Baudouinem a Chowanskim.

W 1875 roku objął stanowisko profesora na Uniwersytecie Kazańskim, a w latach 1883–1893 uczył na Uniwersytecie Dorpackim. Pomiędzy 1893 a 1900 rokiem, pełnił funkcję profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Niestety, kontrakt z uczelnią nie został przedłużony z powodu nacisku austriackich i węgierskich władz, które uznały jego prace za zbyt proslawistyczne i potencjalne zagrożenie dla monarchii.

Jan nie pozostał obojętny na sprawy polityczne. W 1916 roku stał się członkiem Koła Przyjaciół Niepodległości Polski w Petersburgu, a od 1918 roku wykładał na Uniwersytecie Piotrogrodzkim. W 1915 roku spędził trzy miesiące w carskim więzieniu z powodu publikacji broszury pt. Nacijonalnyj i tierritorialnyj priznak w awtonomii (Национальный и терpиториальный признак в автономии).

W roku akademickim 1918/19, Jan Baudouin de Courtenay zdobył stanowisko profesora językoznawstwa porównawczego i indoeuropejskiego na powstającym Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie wykładał m.in. sanskryt oraz Hymny Rygwedy. Od 1918 roku był także profesorem językoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Jan Baudouin de Courtenay był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, a jego działalność naukowa miała istotny wpływ na rozwój polskiej lingwistyki.

Poglądy

Według Normana Daviesa, Baudouin de Courtenay uznawany jest za jednego z najbardziej wyjątkowych polskich myślicieli na przełomie XIX i XX wieku. Davies podkreśla, że był zwolennikiem pokoju, aktywnym działaczem na rzecz ochrony środowiska, orędownikiem praw kobiet, a także promował nowoczesne podejście do edukacji. W swoich działaniach wykazywał się wolnomyślnością, krytykując powszechne wówczas konwencje społeczne oraz umysłowe. Warto zaznaczyć, że był ateistą, przez znaczną część swojego życia nie identyfikował się z Kościołem katolickim. W 1927 roku złożył formalny wniosek o apostazję.

De Courtenay zajmował się także kwestiami edukacyjnymi, postulując wprowadzenie języka polskiego do wszystkich szkół żydowskich w II Rzeczypospolitej, natomiast w szkołach polskich opowiadał się za nauczaniem jidysz. W swoich publicznych wystąpieniach głośno sprzeciwiał się antysemityzmowi oraz innym formom zorganizowanej ksenofobii, co wielokrotnie narażało go na ataki i krytykę.

W 1922 roku w wyborach prezydenckich, jego kandydaturę zgłosiły mniejszości narodowe, i to bez jego wiedzy. W Zgromadzeniu Narodowym zdobył odzwierciedlenie w głosach: w pierwszej turze uzyskał 103 głosy, w drugiej 10, a w trzeciej 5 głosów.

Osiągnięcia w językoznawstwie

Jan Niecisław Baudouin de Courtenay był wybitnym językoznawcą, który swoją pracą przyczynił się do wielu istotnych osiągnięć w dziedzinie językoznawstwa. Jego badania obejmowały gramatykę porównawczą języków słowiańskich, a także uwagę poświęcał językom litewskiemu, łacinie, grece oraz sanskrytowi. Nie unikał również tematów związanych z historią języka polskiego oraz dziejami językoznawstwa, a jego zainteresowania sięgały także sztucznych języków, takich jak esperanto.

W swoich badaniach kładł duży nacisk na teorię języka, podkreślając konieczność analizy zarówno języka pisanego, jak i mówionego. Był twórcą i kluczowym przedstawicielem tzw. szkoły kazańskiej, która uznawana jest za prekursora językoznawstwa strukturalnego. To właśnie z prac tej szkoły inspirował się Ferdinand de Saussure oraz przedstawiciele praskiej szkoły strukturalnej.

Baudouin de Courtenay, wspólnie z Mikołajem Kruszewskim, wprowadził do nauki wiele znaczących pojęć, takich jak system językowy oraz rozróżnienie między synchronicznym a diachronicznym wymiarem języka. W szczególności, zdefiniował fonem jako funkcjonalną jednostkę, która różnicuje znaczenia. W późniejszym okresie jednak zmienił te koncepcje, określając fonem jako psychologiczny ekwiwalent dźwięku.

W toku swoich badań rozwinął też temat fonemu, identyfikując go jako element składający się z jeszcze mniejszych części – sumy reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) oraz odpowiadających im reprezentacji akustycznych (akusma). To podejście było niezwykle nowatorskie i wyprzedzało rozwiniętą później teorię cech dystynktywnych.

Nie można pominąć wpływu, jaki Baudouin de Courtenay wywarł na dialektologię polską. Był również pierwszym polskim językoznawcą, który zainteresował się mową dziecka, co podkreśla jego wszechstronność jako badacza. Warto zaznaczyć, że swoje publikacje naukowe tworzył w wielu językach, w tym po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku.

Dodatkowo, wydał zbiór aforyzmów noszący tytuł Myśli nieoportunistyczne, w którym zawarł wiele myśli skłaniających do refleksji, w tym stwierdzenie: „Akcje z głupoty ludzkiej są najpewniejszemi. Przedsiębiorstwa i stowarzyszenia oparte na takich akcjach będą istnieć wiecznie”.

Rodzina

Jan Niecisław Baudouin de Courtenay był osobą, która miał niezwykle bogate życie rodzinne. W swoim życiu zawarł małżeństwo dwukrotnie. Jego pierwsza żona, Cezaria z Pryfków (1841–1878), była luteranką i została pochowana na cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Warszawie. Pozostawił po sobie piękny nekrolog, w którym wspominał ją jako „Anioła miłości, dobroci i przebaczenia, jedynie śmiercią swoją zasmuciła kochające ją serca.”

Po stracie pierwszej żony, Jan poślubił Romualdę z Bagnickich (1857–1935), która była historyczką oraz specjalistką w dziedzinie spraw polsko-rosyjskich. To drugie małżeństwo przyniosło na świat pięcioro dzieci:

• Cezaria Baudouin de Courtenay (1885–1967) – wybitna profesor etnografii na Uniwersytecie Warszawskim, pełniła również funkcję rektora Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie po II wojnie światowej. Była żoną trzech mężczyzn: Maxa Vasmera, niemieckiego językoznawcy, a następnie Stefana Ehrenkreutza, profesora prawa, senatora Rzeczypospolitej oraz ostatniego rektora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; trzecim mężem był Janusz Jędrzejewicz.
• Zofia Baudouin de Courtenay (1887–1967), malarka i rzeźbiarka, która osiedliła się w Częstochowie.
• Świętosław Baudouin de Courtenay (1888–1960), prawnik oraz dyplomata, który miał znaczący wpływ na życie publiczne.
• Ewelina Małachowska-Łempicka (1892–1984), historyczka, zamężna ze Stanisławem Janem Małachowskim-Łempickim (1884–1959).
• Maria Kieresant-Wiśniewska (1897–1945), prawniczka, która była żoną lekarza Sławomira Kieresant-Wiśniewskiego.

Jan Baudouin de Courtenay zmarł 3 listopada 1929 roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym przy ul. Żytniej na Woli, w Warszawie (kwatera N-2-43). Decyzja o pochówku miała związek z apostazją, którą ogłosił w 1927 roku.

Wybrane publikacje

Jan Niecisław Baudouin de Courtenay jest znanym polskim językoznawcą, którego prace mają ogromny wpływ na rozwój lingwistyki. Poniżej przedstawione zostały jego istotne publikacje, które odzwierciedlają różnorodność tematów poruszanych w jego badaniach.

• Einige Fälle der Wirkung der Analogie in der polnischen Deklination (1868),
• О древнепольском языке до ХIV столетия (O driewniepolskim jazykie do XIV stoletija, 1870),
• Опыт фонетики рязанских говоров (Opyt fonietiki riаzjanskich goworow, 1875),
• Z powodu jubileuszu profesora Duchińskiego (1886),
• O ogólnych przyczynach zmian językowych (1891),
• Próba teorii alternacji fonetycznych (1894),
• Кашубский «язык», кашубский народ и «кашубский вопрос» (Kaszubskij „jazyk”, kaszubskij narod i „kaszubskij wopros”, 1897),
• Myśli nieoportunistyczne (1898),
• Szkice językoznawcze (1904),
• Krzewiciele zdziczenia (1905),
• Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej (1898),
• O języku pomocniczym międzynarodowym (1908),
• Zarys historii językoznawstwa, czyli lingwistyki (glottologii) (1909),
• Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915),
• Zarys historii języka polskiego (1922),
• Mój stosunek do Kościoła (1927),
• Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974).

Publikacje te zawierają również dostępne w:

• Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa 1974–1990 PWN (Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem W. Doroszewskiego),
• Tom I: Szkice językoznawcze (reprodukcja wydania z 1904 r.),
• Tom II: O drevnepol’skom jazyke do XIV stoletija (reprodukcja wydania z 1870 r.),
• Tom III: Pisma dialektologiczne,
• Tom IV: Językoznawstwo ogólne i indoeuropejskie,
• Tom V: Pisma polonistyczne, Pisma slawistyczne,
• Tom VI: Pisma publicystyczne (m.in.: Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej; Kwestia polska w Rosji; Państwowość polska a Żydzi w Polsce; Antysemityzm a nauka uniwersytecka w Polsce; Wyznaniowo nieprzyzwoite części ciała; Kwestia żydowska w państwie polskim).

Te publikacje ukazują nie tylko dorobek naukowy Baudouina de Courtenay, ale także jego znaczenie w kontekście polskiej lingwistyki.

---

Oceń: Jan Niecisław Baudouin de Courtenay

---